Trong nhiều năm nay, đo lường hạnh phúc chủ quan, cụ thể là sự hài lòng với cu???c s???ng đang là chủ đề được nghiê;n cứu rộng rãi trê;n thế giới. Đây là một trong những cơ sở quan trọng để đánh giá về chất lượng cu???c s???ng, sự hạnh phúc - những vấn đề có ý nghĩa toàn cầu.
Ảnh minh họa, nguồn Internet
Mặc dù vậy, ở Việt Nam, số lượng các nghiê;n cứu về sự hài lòng với cu???c s???ng, chất lượng cu???c s???ng còn rất hạn chế. Bê;n cạnh đó, chưa có cơ quan, tổ chức nào công bố dữ liệu chính thức liê;n quan đến các chủ đề này. Chính vì vậy, với mục tiê;u hướng tới là thiết kế một bộ công cụ đáng tin cậy nhằm đo lường sự hài lòng với cu???c s???ng, phục vụ cho đánh giá về chất lượng cu???c s???ng ở Việt Nam, bài viết sẽ tập trung làm rõ cơ sở lý thuyết về sự hài lòng với cu???c s???ng cũng như việc đo lường sự hài lòng với cu???c s???ng.
Cơ sở lý thuyết về sự hài lòng với cu???c s???ng
Theo Diener và cộng sự (1999), hạnh phúc chủ quan được xác định là những đánh giá nhận thức và cảm xúc của một người về cu???c s???ng của họ. Trạng thái hạnh phúc chủ quan đạt được khi ai đó được trải nghiệm cảm xúc dễ chịu, ít khi gặp tâm trạng tiê;u cực và có sự hài lòng cao về cu???c s???ng.
Nhìn chung, mỗi mặt của trạng thái hạnh phúc chủ quan cần được đo lường riê;ng biệt. Tuy nhiê;n, theo Stiglitz và cộng sự (2009), các đo lường sự hài lòng với cu???c s???ng thường được thực hiện nhiều nhất, đặc biệt trong mối liê;n hệ với chất lượng cu???c s???ng. Nghiê;n cứu của Veenhoven (1996) cũng từng chỉ ra: Sự hài lòng với cu???c s???ng là một chỉ tiê;u chất lượng cu???c s???ng “hiển nhiê;n” vì nó giúp đánh giá con người đã phát triển tốt như thế nào. Ventegodt và cộng sự (2003) cũng đã kết luận, hầu hết các lý thuyết về chất lượng cu???c s???ng tập trung vào sự hài lòng với cu???c s???ng.
Có nhiều định nghĩa khác nhau về sự hài lòng với cu???c s???ng. Theo Andrew (1974), sự hài lòng với cu???c s???ng là một đánh giá tổng thể (từ tiê;u cực đến tích cực) về cảm xúc và thái độ về cu???c s???ng của một người tại một thời điểm cụ thể. Trong khi đó, theo Veenhoven (1996), sự hài lòng với cu???c s???ng là mức độ đánh giá tích cực về chất lượng cu???c s???ng tổng thể của mỗi người. Sousa & Lyubomirsky (2001) cho rằng, sự hài lòng với cu???c s???ng là sự bằng lòng hoặc chấp nhận với các điều kiện sống hoặc sự thỏa mãn các nhu cầu và mong muốn về cu???c s???ng nói chung. Diener và cộng sự (1985) lại cho rằng, sự hài lòng với cu???c s???ng là phán đoán nhận thức của cá nhân về những so sánh dựa trê;n sự tương thích giữa các điều kiện sống của họ với các tiê;u chuẩn.
Nhìn chung, sự hài lòng với cu???c s???ng có thể được tiếp cận theo hai cách: (1) cách tiếp cận từ dưới lê;n (bottom-up), sự hài lòng với cu???c s???ng là kết quả tổng hợp của sự hài lòng với các khía cạnh khác nhau của cu???c s???ng; (2) cách tiếp cận từ trê;n xuống (top-down), sự hài lòng với cu???c s???ng là nhân tố ảnh hưởng đến sự hài lòng với các khía cạnh cụ thể.
Từ hai cách tiếp cận này, các nhà nghiê;n cứu đã phân biệt giữa sự hài lòng với tổng thể cu???c s???ng (global life satisfaction) và sự hài lòng với các khía cạnh của cu???c s???ng (life-domain satisfaction). Sự hài lòng với các khía cạnh của cu???c s???ng đề cập tới sự hài lòng với những mặt cụ thể của cu???c s???ng cá nhân, chẳng hạn như gia đình, công việc, thu nhập… trong khi các đánh giá về sự hài lòng với tổng thể cu???c s???ng là rộng hơn, thể hiện qua một kết luận toàn diện của cá nhân. Nhìn chung, sự hài lòng với tổng thể cu???c s???ng và sự hài lòng với các khía cạnh của cu???c s???ng có mối quan hệ chặt chẽ với nhau (Veenhoven, 1996; Pavot & Diener, 2008).
Đo lường sự hài lòng với cu???c s???ng
Để đo lường sự hài lòng với cu???c s???ng, phần lớn các nhà nghiê;n cứu lựa chọn thực hiện các cuộc điều tra thống kê; vì cho rằng, sự hài lòng với cu???c s???ng được coi là một sự đánh giá nê;n điều tra là cách trực tiếp và chính xác nhất để đo lường nó (Sousa & Lyubomirsky, 2001). Khi đó, các cá nhân sẽ được hỏi về mức độ hài lòng của họ với cu???c s???ng tổng thể hoặc với các khía cạnh của cu???c s???ng. Thông thường, các thang điểm từ 0 hoặc 1 đến 5, 7 hoặc 10 sẽ được sử dụng, trong đó điểm số 0 hoặc 1 cho biết mức độ không hài lòng cao nhất.
Để đo lường sự hài lòng với tổng thể cu???c s???ng, các nhà nghiê;n cứu đã thiết kế thang đo theo hai dạng: Có một chỉ báo hoặc có nhiều chỉ báo. Một trong những thang đo một chỉ báo nổi tiếng là của Andrews & Withey (1976), có tê;n là “Delighted-Terrible Scale”. Thang đo này yê;u cầu những người tham gia chỉ ra mức độ hài lòng với cu???c s???ng bằng cách chọn một trong bảy khuôn mặt, từ khuôn mặt hạnh phúc đến khuôn mặt buồn bã để trả lời câu hỏi “Bạn cảm thấy thế nào về toàn bộ cu???c s???ng của mình?”. Trong số các thang đo nhiều chỉ báo, thang đo Sự hài lòng với cu???c s???ng (Satisfaction with Life Scale) gồm 5 chỉ báo do Diener và cộng sự (1985) xây dựng là công cụ đánh giá được sử dụng rộng rãi nhất trong các nghiê;n cứu về hạnh phúc chủ quan (Larsen & Eid, 2008). Thang đo này đã được dịch ra nhiều thứ tiếng và được áp dụng ở nhiều quốc gia trê;n thế giới khi đo lường sự hài lòng với cu???c s???ng. Nghiê;n cứu của tác giả cho thấy, thang đo này khi áp dụng vào Việt Nam vẫn đảm bảo độ tin cậy, độ giá trị hội tụ và tính đơn hướng. Việc thực hiện khảo sát với thang đo này nhìn chung dễ quản lý với các chi phí thấp.
Tuy nhiê;n, việc đo lường sự hài lòng với các khía cạnh của cu???c s???ng dường như phức tạp hơn. Theo Halpern (2010), sự hài lòng với cu???c s???ng đã được chứng minh là khác nhau giữa các quốc gia do sự khác biệt trong quan niệm về tự do, vốn xã hội và niềm tin. Dựa vào cách tiếp cận từ dưới lê;n, các nhà nghiê;n cứu đã đưa ra nhiều khía cạnh của cu???c s???ng được cho là có liê;n quan đến sự hài lòng với tổng thể cu???c s???ng. Mặc dù vậy, Easterlin & Sawangfa (2007) cho rằng, hiện chưa có sự thống nhất về việc đó là những khía cạnh nào. Nhưng các tác giả cũng cho rằng, hầu hết các nghiê;n cứu về chủ đề này dường như đã nhất trí bốn khía c???nh quan trọng nhất của cu???c s???ng là điều kiện tài chính, cu???c s???ng gia đình, sức khỏe và công việc.
Bê;n cạnh các khía cạnh trê;n, các nghiê;n cứu cũng đưa thê;m một số khía cạnh khác có ảnh hưởng đến sự hài lòng với cu???c s???ng tổng thể. Praage và cộng sự (2003) rút ra sự hài lòng tổng thể được tổng hợp bởi sự hài lòng với sức khỏe, tình trạng tài chính, công việc, giải trí, nhà ở và môi trường. Rojas (2007) đã nghiê;n cứu mối liê;n hệ giữa hạnh phúc và sự hài lòng với bảy khía cạnh của cu???c s???ng gồm: Sức khỏe, kinh tế, công việc, gia đình, bạn bè, cá nhân và cộng đồng. Argyle (2001) lại đưa ra các khía cạnh gồm tiền bạc, sức khỏe, công việc và việc làm, các mối quan hệ xã hội, giải trí, nhà ở và giáo dục. Headey and Wearing (1992) đề xuất các khía cạnh như giải trí, hôn nhân, công việc, mức sống, bạn bè, đời sống tình dục và sức khỏe…
Trê;n cơ sở những phân tích nhằm làm rõ các khía cạnh của cu???c s???ng, nhiều nghiê;n cứu đã xây dựng các thang đo về sự hài lòng với các khía cạnh của cu???c s???ng. Nhiều thang đo trong số này cho đến nay vẫn được sự dụng rộng rãi bởi các tổ chức quốc tế hoặc các quốc gia khác nhau nhằm đo lường sự hài lòng với cu???c s???ng hoặc phục vụ cho việc tính chỉ số hài lòng với cu???c s???ng hay chỉ số chất lượng cu???c s???ng, chỉ số hạnh phúc…
Bảng hỏi sự hài lòng với cu???c s???ng (Lisat-9) được xây dựng bởi Fugl-Meyer là một công cụ để đánh giá chất lượng cu???c s???ng. Lisat-9 gồm 1 câu hỏi về sự hài lòng với cu???c s???ng tổng thể và 8 câu hỏi về sự hài lòng với các khía cạnh của cu???c s???ng, gồm: Khả năng tự chăm sóc, giải trí, nghề nghiệp, tình hình tài chính, đời sống tình dục, mối quan hệ với đối tác, cu???c s???ng gia đình và sự kết nối với bạn bè (Post và cộng sự, 2012). Bảng hỏi này được sử dụng khá phổ biến ở châu Âu hiện nay.
Bảng hỏi chất lượng cu???c s???ng của Lehman (QoLI) xem xét sự hài lòng với cu???c s???ng nói chung bê;n cạnh sự hài lòng với điều kiện sống, thời gian giải trí, các mối quan hệ gia đình, các mối quan hệ xã hội, thu nhập khả dụng, công việc, sự an toàn cá nhân, sức khỏe thể chất và tinh thần (Lançon và cộng sự, 2000).
Chỉ số Hạnh phúc cá nhân (Personal Wellbeing Index) được xây dựng trê;n cơ sở đo lường sự hài lòng với các khía cạnh của cu???c s???ng như: Mức sống, sức khỏe, thành tựu đạt được trong cu???c s???ng, các mối quan hệ, sự an toàn, sự kết nối cộng đồng, an ninh tương lai và tâm linh/ tôn giáo (International Wellbeing Group, 2013). Chỉ số này hiện đang được sử dụng để đo lường hạnh phúc chủ quan ở Australia.
Hướng đo lường sự hài lòng với cu???c s???ng ở Việt Nam
Mặc dù đã có nhiều thang đo đo lường sự hài lòng với cu???c s???ng được đưa ra nhưng việc lựa chọn thang đo nào hoặc những khía cạnh nào được đo lường còn tùy thuộc vào mục đích của đo lường cũng như bối cảnh của mỗi quốc gia.
Tuy nhiê;n, việc đo lường sự hài lòng với các khía cạnh của cu???c s???ng dường như phức tạp hơn. Theo Halpern (2010), sự hài lòng với cu???c s???ng đã được chứng minh là khác nhau giữa các quốc gia do sự khác biệt trong quan niệm về tự do, vốn xã hội và niềm tin. Dựa vào cách tiếp cận từ dưới lê;n, các nhà nghiê;n cứu đã đưa ra nhiều khía cạnh của cu???c s???ng được cho là có liê;n quan đến sự hài lòng với tổng thể cu???c s???ng. Mặc dù vậy, Easterlin & Sawangfa (2007) cho rằng, hiện chưa có sự thống nhất về việc đó là những khía cạnh nào. Nhưng các tác giả cũng cho rằng, hầu hết các nghiê;n cứu về chủ đề này dường như đã nhất trí bốn khía c???nh quan trọng nhất của cu???c s???ng là điều kiện tài chính, cu???c s???ng gia đình, sức khỏe và công việc.
Bê;n cạnh các khía cạnh trê;n, các nghiê;n cứu cũng đưa thê;m một số khía cạnh khác có ảnh hưởng đến sự hài lòng với cu???c s???ng tổng thể. Praage và cộng sự (2003) rút ra sự hài lòng tổng thể được tổng hợp bởi sự hài lòng với sức khỏe, tình trạng tài chính, công việc, giải trí, nhà ở và môi trường. Rojas (2007) đã nghiê;n cứu mối liê;n hệ giữa hạnh phúc và sự hài lòng với bảy khía cạnh của cu???c s???ng gồm: Sức khỏe, kinh tế, công việc, gia đình, bạn bè, cá nhân và cộng đồng. Argyle (2001) lại đưa ra các khía cạnh gồm tiền bạc, sức khỏe, công việc và việc làm, các mối quan hệ xã hội, giải trí, nhà ở và giáo dục. Headey and Wearing (1992) đề xuất các khía cạnh như giải trí, hôn nhân, công việc, mức sống, bạn bè, đời sống tình dục và sức khỏe…
Trê;n cơ sở những phân tích nhằm làm rõ các khía cạnh của cu???c s???ng, nhiều nghiê;n cứu đã xây dựng các thang đo về sự hài lòng với các khía cạnh của cu???c s???ng. Nhiều thang đo trong số này cho đến nay vẫn được sự dụng rộng rãi bởi các tổ chức quốc tế hoặc các quốc gia khác nhau nhằm đo lường sự hài lòng với cu???c s???ng hoặc phục vụ cho việc tính chỉ số hài lòng với cu???c s???ng hay chỉ số chất lượng cu???c s???ng, chỉ số hạnh phúc…
Bảng hỏi sự hài lòng với cu???c s???ng (Lisat-9) được xây dựng bởi Fugl-Meyer là một công cụ để đánh giá chất lượng cu???c s???ng. Lisat-9 gồm 1 câu hỏi về sự hài lòng với cu???c s???ng tổng thể và 8 câu hỏi về sự hài lòng với các khía cạnh của cu???c s???ng, gồm: Khả năng tự chăm sóc, giải trí, nghề nghiệp, tình hình tài chính, đời sống tình dục, mối quan hệ với đối tác, cu???c s???ng gia đình và sự kết nối với bạn bè (Post và cộng sự, 2012). Bảng hỏi này được sử dụng khá phổ biến ở châu Âu hiện nay.
Bảng hỏi chất lượng cu???c s???ng của Lehman (QoLI) xem xét sự hài lòng với cu???c s???ng nói chung bê;n cạnh sự hài lòng với điều kiện sống, thời gian giải trí, các mối quan hệ gia đình, các mối quan hệ xã hội, thu nhập khả dụng, công việc, sự an toàn cá nhân, sức khỏe thể chất và tinh thần (Lançon và cộng sự, 2000).
Chỉ số Hạnh phúc cá nhân (Personal Wellbeing Index) được xây dựng trê;n cơ sở đo lường sự hài lòng với các khía cạnh của cu???c s???ng như: Mức sống, sức khỏe, thành tựu đạt được trong cu???c s???ng, các mối quan hệ, sự an toàn, sự kết nối cộng đồng, an ninh tương lai và tâm linh/ tôn giáo (International Wellbeing Group, 2013). Chỉ số này hiện đang được sử dụng để đo lường hạnh phúc chủ quan ở Australia.
Hướng đo lường sự hài lòng với cu???c s???ng ở Việt Nam
Mặc dù đã có nhiều thang đo đo lường sự hài lòng với cu???c s???ng được đưa ra nhưng việc lựa chọn thang đo nào hoặc những khía cạnh nào được đo lường còn tùy thuộc vào mục đích của đo lường cũng như bối cảnh của mỗi quốc gia.
Với mục đích đo lường sự hài lòng với cu???c s???ng nhằm phục vụ cho việc tính và đánh giá chất lượng cu???c s???ng ở Việt Nam nê;n việc xác định các khía cạnh của cu???c s???ng cần phải có sự kết nối với các thành phần của chất lượng cu???c s???ng. Trê;n cơ sở tổng quan nghiê;n cứu cũng như xem xét mục tiê;u phát triển, định hướng phát triển của Việt Nam, tác giả đã kết luận, chất lượng cu???c s???ng của Việt Nam bao gồm các thành phần phản ánh điều kiện sống khách quan của con người như: Điều kiện kinh tế, nhà ở, giáo dục, y tế, quan hệ gia đình, tham gia cộng đồng và giải trí, môi trường tự nhiê;n, môi trường xã hội, quản trị và quyền chính trị; và thành phần phản ánh cảm nhận chủ quan của người dân về cu???c s???ng (thông qua sự hài lòng với cu???c s???ng).
Tổng hợp từ các nghiê;n cứu của quốc tế và phân tích bối cảnh trong nước cho thấy, đo lường sự hài lòng với cu???c s???ng ở Việt Nam nê;n được thực hiện trê;n các khía cạnh: Điều kiện kinh tế, công việc, nhà ở, sức khỏe, giáo dục, quan hệ gia đình, quan hệ xã hội, giải trí, sự an toàn, môi trường, sự kết nối với cộng đồng và tiếng nói công dân. Việc đo lường này, như thông lệ, phải được thực hiện qua các cuộc điều tra xã hội học. Các câu hỏi được thiết kế theo thang điểm Likert với 5, 7 hay 10 bậc.
Trong điều tra này, một số đặc điểm cá nhân của đối tượng nê;n được thu thập nhằm làm rõ sự khác biệt giữa các nhóm dân số, cũng như phân tích ảnh hưởng của các đặc điểm cá nhân đến sự hài lòng của người dân. Nghiê;n cứu của Dolan & Metcalfe (2012) đã nhận được sự đồng thuận của một số nghiê;n cứu khác khi chỉ ra, sự hài lòng với cu???c s???ng được xem là tương quan với thu nhập, tình trạng việc làm, tình trạng hôn nhân, sức khỏe, các đặc điểm cá nhân như giới tính, tuổi. Vì thế, việc thiết kế khảo sát sự hài lòng với cu???c s???ng ở Việt Nam cần phải xem xét cả những khía cạnh khách quan này để phân tích được đầy đủ và toàn diện./.
Tổng hợp từ các nghiê;n cứu của quốc tế và phân tích bối cảnh trong nước cho thấy, đo lường sự hài lòng với cu???c s???ng ở Việt Nam nê;n được thực hiện trê;n các khía cạnh: Điều kiện kinh tế, công việc, nhà ở, sức khỏe, giáo dục, quan hệ gia đình, quan hệ xã hội, giải trí, sự an toàn, môi trường, sự kết nối với cộng đồng và tiếng nói công dân. Việc đo lường này, như thông lệ, phải được thực hiện qua các cuộc điều tra xã hội học. Các câu hỏi được thiết kế theo thang điểm Likert với 5, 7 hay 10 bậc.
Trong điều tra này, một số đặc điểm cá nhân của đối tượng nê;n được thu thập nhằm làm rõ sự khác biệt giữa các nhóm dân số, cũng như phân tích ảnh hưởng của các đặc điểm cá nhân đến sự hài lòng của người dân. Nghiê;n cứu của Dolan & Metcalfe (2012) đã nhận được sự đồng thuận của một số nghiê;n cứu khác khi chỉ ra, sự hài lòng với cu???c s???ng được xem là tương quan với thu nhập, tình trạng việc làm, tình trạng hôn nhân, sức khỏe, các đặc điểm cá nhân như giới tính, tuổi. Vì thế, việc thiết kế khảo sát sự hài lòng với cu???c s???ng ở Việt Nam cần phải xem xét cả những khía cạnh khách quan này để phân tích được đầy đủ và toàn diện./.
TS. Nguyễn Thị Xuân Mai
Khoa Thống kê; - Trường Đại học Kinh tế quốc dân
Trang web Lucky Rabbit Entertainment
Khoa Thống kê; - Trường Đại học Kinh tế quốc dân